ადამიანის ორგანიზმის მთავარი თერმოსტატი თავის ტვინში მდებარე ჰიპოთალამუსია, რომელიც განუწყვეტლივ არეგულირებს სხეულის ტემპერატურას. თბური ბალანსის შენარჩუნებასაც სწორედ ის განაგებს. ადამიანის მთელი სხეული დაფარულია სიცივისა და სითბოს აღმქმელი შინაგანი და გარეგანი თერმორეცეპტორებით. ეს რეცეპტორები სხვადასხვა ოდენობით არის თავმოყრილი ორგანოთა სხვადასხვა სისტემაში, თითოეულ ორგანოში, ყველაზე მეტი კი კანშია. როგორც კი სხეულის ტემპერატურა მოიმატებს, თერმორეცეპტორები ღიზიანდებიან და ამის შესახებ ინფორმაცია სხეულის მთავარ თერმოსტატამდე მიაქვთ, ეს უკანასკნელი კი გასცემს ბრძანებას, რაც შეიძლება სწრაფად მოხდეს სხეულიდან სითხის აორთქლება მის გასაგრილებლად. ამის შემდეგ შესაბამისი ნერვულ-ენდოკრინული ინსტანციები გაძლიერებულად იწყებენ საოფლე ჯირკვლებიდან ოფლის გამოყოფას, რომლის სწრაფი აორთქლებით ორგანიზმი სწრაფადვე გრილდება და ჩვეულ ტემპერატურას იბრუნებს. საპირისპირო პროცესი მიმდინარეობს სხეულის ტემპერატურის დაქვეითებისას: ჰიპოთალამუსის ბრძანებით, საოფლე ჯირკვლები ამცირებენ ოფლის სეკრეციასა და გამოყოფას, რათა სითხის შეკავებით და შემცირებული აორთქლებით სხეულში ნორმალური ფუნქციობისთვის აუცილებელი ტემპერატურა შენარჩუნდეს.
თერმორეგულაცია პირობითად ქიმიურ და ფიზიკურ რგოლებად იყოფა.
თერმორეგულაციის ქიმიური რგოლი სითბოს წარმოქმნის ქიმიურ პროცესებს არეგულირებს და საჭირო ტემპერატურის მუდმივობას ნივთიერებათა ცვლის რეაქციათა ინტენსივობის შეცვლით ინარჩუნებს. ეს მექანიზმი ცილების, ცხიმებისა და ნახშირწყლების დაჟანგვაზე ვრცელდება: ამ პროცესთა გააქტიურებისას სითბოს პროდუქცია ძლიერდება, შენელებისას კი მცირდება. ფიზიკური თერმორეგულაცია სხეულის მიერ სითბოს გაცემის ინტენსივობის ცვლილებას ითვალისწინებს. ეს მექანიზმი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას გარემოს ტემპერატურის მომატების ან დაცემის პირობებში იძენს: როცა გარემოს ტემპერატურა ოპტიმალურზე მაღალია, მცირდება სითბოს წარმოქმნა და ძლიერდება მისი გაცემა, ხოლო როცა დაბალია, იზრდება სითბოს პროდუქცია და მცირდება გაცემა. ყველაზე ძლიერი სითბოწარმომქმნელი ორგანო კუნთია. მაშინაც კი, როდესაც ადამიანი არაფერს აკეთებს, კუნთების ხარჯზე ორგანიზმში სითბოს წარმოქმნა 10%-ით იზრდება, მცირე მოძრაობითი აქტივობისას – 50-80%-ით, ხოლო მძიმე კუნთური მუშაობისას – 400-500%-ით.
ტემპერატურის ფიზიოლოგიური ცვლილებანი
სხეულის ტემპერატურა დღეღამური რიტმების შესაბამისად იცვლება. დილისა და საღამოს მაჩვენებლებს შორის სხვაობა 0,5-1,00C-ს შეადგენს. განსხვავებულია ტემპერატურა თავად სხეულის შინაგან ორგანოებს, კუნთებსა და კანს შორის. სხვაობა ზოგჯერ 5-10 გრადუსიც კია. როცა თერმომეტრი პირის ღრუში 37 გრადუსს აჩვენებს, კუჭსა და თირკმელებში ტემპერატურა 36,5-ია, იღლიისქვეშა ფოსოში – 36, თეძოს ღრმა კუნთოვან ღარში – 35, წინამხრის ფოსოში – 32, მტევანში – 28, ტერფის ცენტრში – 27-28. ქალის სხეულის ტემპერატურა მენსტრუალური ციკლის ფაზების მიხედვით იცვლება: თუ, ჩვეულებრივ, 37 გრადუსია, ციკლის პირველ დღეებში 36,8-მდე დაიწევს, ოვულაციის წინ – 36,6-მდე, მომდევნო მენსტრუაციის დაწყების წინ 37,2-მდე იმატებს, რამდენიმე დღეში კი კვლავ 37 გრადუსამდე ჩამოდის. მამაკაცებს სათესლეების არეში ტემპერატურა სხეულის დანარჩენ ნაწილებზე 1,5 გრადუსით დაბალი აქვთ. ტემპერატურა იცვლება ფიზიკური დატვირთვის დროსაც. მაქსიმალური ტემპერატურა საღამოს 16-18 საათზე აღინიშნება, მინიმალური – ნაშუაღამევს, 3-4 საათზე. ღამის ცვლაში მომუშავე ადამიანებს ტემპერატურის მაჩვენებლები პირიქით ეცვლებათ. სხეულის მაღალ კრიტიკულ ტემპერატურად მიჩნეულია 42 გრადუსი, რადგან ამ დროს თავის ტვინში ირღვევა ნივთიერებათა ცვლა და ზიანდება ტვინის ქსოვილი.
ჰიპერთერმია
ჰიპერთერმიაა სხეულის ტემპერატურის აწევა 37 გრადუსზე მეტად, რაც რომელიმე დაავადებით არის გამოწვეული. ეს მეტად გავრცელებული სიმპტომია და თან ახლავს ნებისმიერი სისტემის მწყობრიდან გამოსვლას. სხეულის ტემპერატურის 420C-ზე მეტად აწევა გონების დაკარგვას იწვევს.
ჰიპერთერმიის შესაძლო მიზეზებია:
- იმუნური სისტემის ფუნქციათა დაქვეითება – ამ დროს აღინიშნება დაბალი ხარისხის ჰიპერთერმია, თუმცა შესაძლოა განვითარდეს საშუალო ხარისხის ფორმაც. ჰიპერთერმია შესაძლოა იყოს როგორც პერიოდული და დროებითი (შეძენილი იმუნოდეფიციტები, სისტემური წითელი მგლურა), ისე მუდმივი (პოლიართრიტები). სტანდარტულ ჩივილებთან ერთად მოსალოდნელია მოთენთილობა, წონის კლება, ღამით – გაძლიერებული ოფლდენა.
- ინფექციური და ანთებითი დაავადებები – ასეთ დროს მოსალოდნელია დაბალი (კრონის დაავადება და წყლულოვანი კოლიტი), მაღალი (ბაქტერიული პნევმონიები), გარდამავალი (ინფექციური მონონუკლეოზი, ოტიტი), სეპტიკური (ფილტვების აბსცესი, გრიპი, ენდოკარდიტი), მუდმივი (მენინგიტი), მორეციდივე (მალარია) ჰიპერთერმიის განვითარება.
- ჰეპატიტის დროს ჰიპერთერმია მოსალოდნელი დაავადების მაუწყებელია, აპენდიციტის დროს კი დაავადების მწვავე სტადიაზე მიგვანიშნებს. თუ ტემპერატურამ ტაქიკარდიის ფონზე უეცრად მოიმატა, თავს იჩენს სუნთქვის გაძნელება და შესაძლოა, ავადმყოფმა გონებაც კი დაკარგოს. ეს სიცოცხლისთვის მეტად საშიში სეპტიკური შოკის მაუწყებელია, რომელიც გადაუდებელ კვალიფიციურ დახმარებას მოითხოვს.
- სიმსივნეები – პირველადი სიმსივნეებისა და მეტასტაზების დროს მოსალოდნელია დაბალი და საშუალო ხარისხით მომატებული ტემპერატურის ხანგრძლივი პერიოდები, თუმცა შესაძლოა, ჰიპერთერმიამ ერთბაშადაც იჩინოს თავი.
- თერმორეგულაციის დარღვევა – ასეთ დროს ტემპერატურა უეცრად და მკვეთრად იმატებს 41,7 გრადუსამდე. ასეთი რამ, ჩვეულებრივ, თან სდევს სიცოცხლისთვის მეტად საშიშ დაავადებებს: ინსულტს, თირეოტოქსიკურ კრიზს, ავთვისებიან ჰიპერთერმიას, ცენტრალური ნერვული სისტემის დაზიანებას. თერმორეგულაციური მექანიზმების გამო განვითარებულ დაბალ და საშუალო ჰიპერთერმიას ყოველთვის ახლავს თან მომატებული ოფლიანობა.
- სამკურნალო პრეპარატები – ჰიპერთერმია და გამონაყარი ყველაზე ხშირად ვლინდება სოკოს საწინააღმდეგო პრეპარატების, სულფანილამიდების, პენიცილინის ჯგუფის ანტიბიოტიკების მიმართ მომატებული მგრძნობელობისას. ჰიპერთერმია თან სდევს ქიმიოთერაპიას და შესაძლოა, იმ პრეპარატებით მკურნალობის დროსაც განვითარდეს, რომლებიც ოფლდენას აპროვოცირებს. სხეულის ტემპერატურა იმატებს ზოგიერთი პრეპარატის გადამეტებული დოზით მიღების შემთხვევაშიც.
- პროცედურები – გარდამავალი და დროებითი ჰიპერთერმია შესაძლოა განვითარდეს ქირურგიული ოპერაციის, ჰემოტრანსფუზიის (ტემპერატურის უეცარი მომატება და კანკალი) შემდეგ. უეცარი ან თანდათანობით გამოვლენილი ჰიპერთერმია ზოგიერთ რადიოლოგიურ გამოკვლევასაც ახასიათებს, განსაკუთრებით ისეთებს, სადაც კონტრასტულ ნივთიერებებს იყენებენ.
ჰიპოთერმია
ადამიანის ორგანიზმი სიცივეს უფრო ადვილად ეგუება, ვიდრე სიცხეს. ჰიპოთერმია სხეულის გადაცივების, მოყინვისა და თერმორეგულაციის დარღვევის შედეგად ვითარდება. 32 გრადუსზე ადამიანს კანკალი უვარდება, 27 გრადუსზე კომაში ვარდება, ერღვევა გულის მუშაობა და სუნთქვა, 25-ის ქვევით კი ტემპერატურა კრიტიკულია.
არსებობს ტერმინი პოიკილოთერმია. ის გულისხმობს ცენტრალური ტემპერატურის ფლუქტუაციას (მერყეობას) 20C-ზე მაღალი მაჩვენებლით, როგორც რეაქციას გარემოს ტემპერატურის ცვლილებაზე. პოიკილოთერმია ვლინდება თერმორეგულაციის ჰიპოთალამური მექანიზმების თანდაყოლილი ან შეძენილი დარღვევის ან აღნიშნული სისტემის ნეიროვეგეტაციური ეფექტების დაზიანების ფონზე.
ჰიპოთერმიაა ორგანიზმის ცენტრალური ტემპერატურის დაცემა 350C-ზე მეტად. მას სხვადასხვა მიზეზი აქვს, უმეტესად კი გაურკვეველი მექანიზმით ვითარდება. კლასიკურად განასხვავებენ ოთხ დიდ ეტიოლოგიურ ჯგუფს:
- სითბოს გამომუშავების დაქვეითება (უმეტესად თან სდევს ჰიპოთირეოიდიტს – ფუნქციური უკმარისობით მიმდინარე ფარისებრი ჯირკვლის ანთებას, ჰიპოკორტიციზმს – თირკმელზედა ჯირკვლის ქერქოვანი შრის ფუნქციის დაქვეითებას, ჰიპოგლიკემიას – სისხლში შაქრის დონის დაქვეითებას, კვების დარღვევას, აგრეთვე ვლინდება დღენაკლულობისა და ღრმა მოხუცებულობის შემთხვევაში);
- სითბოს გაცემის გაძლიერება (ვლინდება ფარმაკოლოგიური ან ტოქსიკური ვაზოდილატაციის (სისხლძარღვთა გაფართოების), სიცივესთან ექსპოზიციის, ხანგრძლივი ქირურგიული ჩარევის, შეუმთბარი ხსნარების დიდი რაოდენობით გადასხმის შემთხვევაში);
- თერმორეგულაციის ანომალია (დაკავშირებულია ცენტრალური ან პერიფერიული ნერვული სისტემის დარღვევებთან, მედიკამენტებთან ან ტოქსინებთან);
- ჰიპოთერმია, რომელიც ვითარდება კრიტიკულ მდგომარეობათა ჩარჩოებში – პოლიტრავმატიზმის, მძიმე სეპტიკური მდგომარეობის, მწვავე პანკრეატიტის – კუჭქვეშა ჯირკვლის ანუ პანკრეასის ანთების დროს.
ჰიპოთერმია მსუბუქია, თუ სხეულის ცენტრალური ტემპერატურა 35-32,20C-ის ფარგლებშია. ამ დროს ადამიანს ცნობიერება ებინდება, ეუფლება აპათია (უქვეითდება ემოციური და ფსიქიკური აქტიურობა). ხშირად ვლინდება დიზართრია – მეტყველების დარღვევა. კანი ცივია. გამოხატულია ზედაპირული ტაქიპნოე – ქოშინის ერთ-ერთი სახეობა, რომლის დროსაც სუნთქვა აჩქარებულია.
საშუალო ფორმის ჰიპოთერმიის დროს სხეულის ცენტრალური ტემპერატურა 32,2-280C-ის ფარგლებშია. ამ დროს ცნობიერების დაბინდვა კიდევ უფრო მკაფიოდ არის გამოხატული. ვითარდება კუნთების ჰიპერტონუსი (გაგრძელებული ტონუსი), ბრადიკარდია (გულისცემის შენელება) და ბრადიპნოე (ნელი, გაიშვიათებული სუნთქვა).
280C-ზე დაბალი ტემპერატურის შემთხვევაში სახეზეა ჰიპოთერმიის მძიმე ფორმა. ამ დროს პაციენტი კომურ, უგონო მდგომარეობაშია. ზოგჯერ ვითარდება აპნოე – სუნთქვის შეჩერება. მაღალია პარკუჭების ფიბრილაციის რისკი (ფიბრილაცია წარმოადგენს კუნთის ცალკეული ბოჭკოების ძლიერ სწრაფ მოუწესრიგებელ შეკუმშვას. პარკუჭების ფიბრილაცია ძალიან საშიშია, რადგან ამ დროს გულის კუნთი თავის ფუნქციას ვეღარ ასრულებს).
ხელოვნური ჰიპოთერმია გულისხმობს სხეულის ტემპერატურის ხელოვნურად დაქვეითებას ნივთიერებათა ცვლის პროცესთა შენელების მიზნით როგორც მთელ ორგანიზმში (ზოგადი ჰიპოთერმია), ასევე ცალკეულ ორგანოებში (ლოკალური ჰიპოთერმია). ორგანიზმის გაცივებისა და გათბობის სიჩქარე სხეულის მასაზეა დამოკიდებული. შესაბამისად, ხელოვნური ჰიპოთერმია ადვილი გამოსაწვევია ბავშვებში, მით უმეტეს, მოზრდილებისგან განსხვავებით, მათი თერმოსარეგულაციო სისტემა არასრულყოფილია. ცალკეული ორგანოების (გულის, თავის ტვინის, კუჭის, თირკმელების, წინამდებარე ჯირკვლის – პროსტატის) ლოკალურ ჰიპოთერმიას მიმართავენ ჟანგბადოვანი შიმშილისადმი ქსოვილთა გამძლეობის ასამაღლებად, აგრეთვე მეტაბოლურ პროცესთა შესასუსტებლად, ძნელად მისადგომ ადგილებში სისხლდენის შესამცირებლად ან შესაჩერებლად, ანთებით პროცესთა ჩასაცხრობად და დასათრგუნავად. ხელოვნურ ჰიპოთერმიას ფართოდ იყენებენ კარდიოქირურგიაში. სიცივით კარდიოპლეგიას კარდიოქირურგიული ჩარევის დროს მიოკარდიუმის – გულის კუნთოვანი შრის – დასაცავად მიმართავენ. კრანიოცერებრული ჰიპოთერმია გამოიყენება ზრდასრული პაციენტებისთვის ჟანგბადოვანი შიმშილისგან თავის ტვინის დასაცავად როგორც ტვინის შეშუპების მკურნალობისას, ასევე სხვადასხვა სახის ოპერაციის დროს.
